Menü
Şema terapi Young ve arkadaşları tarafından geliştirilmiş sistematik bir terapi ekolüdür. Özellikle bilişsel davranışçı terapinin yetersiz kaldığı kişilik bozukluklarında ve diğer psikolojik sorunların tedavisinde kullanılmak üzere geliştirilmiştir. Şema basitçe çocukluk yaşantılarımızdan etkilenerek gelişen bugünkü davranış ve düşünce örüntülerine verilen isimdir. Şema yaklaşımda en temel kavram erken dönem uyumsuz şemalardır. Şemalar her kişide farklı şekillerde gözlemlenebilmektedir. Şemaları başa çıkma biçimleri olmaksızın değerlendirmek oldukça yanlış olacaktır. Her kişi mizaç ve çevresel faktörlerin etkileriyle şemalarına farklı başa çıkma stilleri geliştirebilmektedir. Young ve arkadaşları şema başa çıkmalarını açıklarken; şema teslimi, şema kaçınması ve şemanın aşırı telafisi olmak üzere üç adet ana terim üzerinde durmuşlardır.
Şema teslimi: Kişinin var olan şemalarını sürdürmek adına düşünce ve davranışların şemalarla uyum içinde olması durumudur.
Şema kaçınması: Şemanın tetiklenme olasılığı olan her yerden veya durumdan kaçınarak yaşamaya çalışma durumudur.
Şema aşırı telafisi: Şemanın tam tersi şeklinde davranma durumudur.
Şema terapi, bireylerin şu anki hayatlarını ele geçiren şemalarını anlamlandırmalarını ve bu şemaların çocukluktaki kökenlerini fark ederek yeni işlevsel düşünce, davranış ve başa çıkmalar edinmelerini amaçlar. Şema terapide hedef, işlevsiz şemaları ve modları fark ederek bu şema ve modların günlük hayata olan etkisini anlamak ve daha işlevsel başa çıkmalar sayesinde günlük hayatta deneyimlenen zorlanmaları azaltmaktır.
Şema terapi, kişilik bozuklukları dahil olmak üzere depresyon, OKB, kaygı bozuklukları, travma, ilişki kurma problemleri, yeme bozuklukları, stres bozuklukları gibi birçok sorunda uygulanabilmektedir.
Şema terapi, özellikle kişilik bozuklukları için geliştirilmiş olup; kişilik bozukluklarının tedavisinde bilinen en etkili tekniktir. Bunun yanı sıra şema terapisinin bütüncül bir yaklaşıma sahip olması ve içerisinde psikodinamik, Gestalt terapi, bilişsel davranışçı terapi gibi terapi yaklaşımlarının tekniklerini barındırması itibariyle sorunun çözülmesi ve nüks ihtimalinin önlenmesi açısından oldukça etkilidir.
Şema terapi değişkenlik göstermekle birlikte 1-3 yıl sürmektedir.
Şema terapide en çok kullanılan kavramlar modlar ve şemalardır.
Modlar, çocuk modları, uyumsuz ebeveyn modları, uyumsuz başa çıkma modları ve sağlıklı yetişkin modları olarak 4 ana kategoride incelenmektedir.
İncinmiş çocuk modu: Kişinin yalnızlık, çaresizlik, değersizlik gibi duyguları deneyimlediği durumlarda ortaya çıkmaktadır. Kişi aynı zamanda bu ruh halleri ile birlikte düşüncelere ve davranışlara sahip olabilir.
Kızgın çocuk modu: Kızgın, hiddetli hissedilen durumlardır. Kişi bu moddayken öfkeli davranışlar sergileyebilir.
Dürtüsel çocuk modu: Dürtülere hâkim olunmanın oldukça zorlaştığı durumlarda bu moddan bahsedilebilir. Kısa vadeli hazza odaklanarak sorumlulukların aksatıldığı durumlardır. İsteklerin engellendiği durumlarda öfkenin baş göstermesi mümkündür.
Mutlu çocuk modu: kişinin yeterlilik, sevilme, güven gibi olumlu duyguları hissettiği durumlardır.
Teslimci mod: Kişi teslim olma baş etme biçimi ile davranır. Şemaya uyumlu bir şekilde hareket eder.
Kopuk mod: Duygusal olarak kopuktur. İzoledir. Zorlayıcı durumlardan kaçınır.
Aşırı telafici mod: Kişi karşı saldırı halindedir. Aşırı kontrolcü ve uyumsuz davranışlar görmek mümkündür.
Cezalandırıcı ebeveyn modu: Kişi cezalandırılmayı hak ettiğini düşündüğü durumda ortaya çıkan moddur. Kişi bu modun etkisi altında çevresine ve kendisine oldukça katı davranabilir.
Talepkar ebeveyn modu: Kişinin kendisine ve/veya çevresine oldukça talepkar davranışlarda bulunmasını içermektedir. Kişi, her şeyi doğru ve mükemmel yapmaya çabalar. Bu modun oldukça fazla çalıştığı kişilerin yüksek standartları olması söz konusu olabilir.
Şema terapide kullanılan diğer bir kavram ise “şema” kavramıdır. Young, erken dönem uyumsuz şemaları çocukluk ve ergenlik boyunca gelişen yaşamın işlevselliğini bozan, anılar, duygular, bilişler ve bedensel duyulardan oluşan kişinin kendine, diğerlerine ve dünyaya yönelik genel bilgileri olarak tanımlar. Young çocuğun erken dönem yaşantılarına bağlı olarak gelişen ve duygusal ihtiyaçlar odaklı 18 şemayı beş gruba ayırarak incelemiştir: 1. kopukluk/reddedilmişlik, 2. zedelenmiş otonomi ve kendini ortaya koyma, 3. zedelenmiş sınırlar, 4. diğeri yönelimlilik ve 5. aşırı tetikte olma ve bastırılmışlık.
Şema terapideki kopukluk/reddedilmişlik alanındaki şemalara sahip olan bireyler diğerleri ile güvenli ve sağlıklı bağlar kurmakta zorlanabilmektedirler. Sevilme, değer görme, bağlanma, korunma, ait olma gibi ihtiyaçlarının giderilemeyeceğine inançlara sahip olmaktadırlar. Kopukluk/reddedilmiş alanındaki şemalar aşağıdaki gibidir:
-Duygusal yoksunluk
-Terk edilme
-Kusurluluk
-Kuşkuculuk ve kötüye kullanılma
-Sosyal izolasyon
Zedelenmiş otonomi ve kendini ortaya koyma şema alanındaki şemalara sahip bireyler ise kendi bireyselliklerini ortaya koyma konusunda, kendi kararlarını almak ve kendi ayaklarının üzerinde durmak konularında güçlük çekmektedirler. Zedelenmiş otonomi ve kendini ortaya koyma şema alanındaki şemalar aşağıdaki gibidir:
-Başarısızlık
-Bağımlılık
-İç içelik
-Dayanıksızlık
Zedelenmiş sınırlar alanına ait şemalara sahip kişilerde sınırları ve hakları anlama ve kabul etme içsel sınırları koymada zorlanmalar yaşayabilmektedirler. Zedelenmiş sınırlar alanına ait şemalar aşağıdaki gibidir:
-Haklılık
-Yetersiz özdenetim
Diğerleri yönelimlilik şema alanına ait şemalara sahip bireyler ise; onay alma, kendi ihtiyaçlarını önemsemeden diğerlerinin ihtiyaçlarını karşılamayı üstlenme, reddedilmeden kaçınmak için kendi fikir ve ihtiyaçlarını görmezden gelme gibi problemlere sahip olabilmektedirler. Diğerleri yönelimlilik şema alanına ait şemalar ise aşağıdaki gibidir:
-Boyun eğicilik
-Fedakârlık
-Onay arayıcılık
Bastırılmışlık alanındaki şemalara sahip olan bireylerde ise spontan olmakta güçlük çekme, duygularını ifade etmede güçlük, hatalara ve olumsuz yaşam olaylarına karşı tolerans eksikliği söz konusu olmaktadır. Bastırılmışlık alanındaki şemalar aşağıdaki gibidir:
-Duyguları bastırma
-Yüksek standartlar
-Karamsarlık
-Cezalandırıcılık
Şema terapide değişim süreci öncelikle değerlendirme ve eğitim evresi ile başlar. Terapist danışanın şemalarını ve modlarını anlamak amaçlı çeşitli sorular sorar veya ölçekler sunar. Ardından danışan şemaları ve modları ile ilgili bir psiko-eğitimden geçer.
Danışanın kendi şemaları ve modları hakkında bilgi sahibi olması oldukça önemli olduğu söylenebilir. Ardından değişim evresindeki çalışmalar uygulamaya konulmaktadır.
Empatik yüzleştirme tekniği ve gerçeği test etme teknikleri ile kişinin gerçek dünya ve şema dünyası arasındaki tutarsızlıkları fark etmesi sağlanmaktadır. Bilişsel teknikler ile kişinin şemalar dışında daha işlevsel bakış açılarına sahip olmaları sağlanır. Deneysel/ yaşantısal teknikler ile kişilerin geçmişte yaşamış olduğu acı verici olayların yeniden işlemlenmesi sağlanarak şemaları oluşturan kök anıların yeniden değerlendirilmesi hedeflenir. Danışan ve terapistin kurmuş olduğu terapi ilişkisi şema terapide iyileştirici kavramlardan biridir. Terapist, danışana sınırlı yeniden ebeveynlik yaparak danışana doğru bir model olmaktadır. Örnek olarak: Kendine karşı oldukça acımasız davranan bir danışan bu doğru model sayesinde kendisine şefkat gösterebilmeyi öğrenecektir. Terapi ilişkisinin doğru bir şekilde kurulması ayrıca seans içinde veya aralarında yapılması hedeflenen davranışsal örüntü kırmalar için de oldukça önemlidir.
Young, J. E., Klosko, J. S. ve Weishaar, E. M. (2003). Schema Therapy: A Practitioner’s Guide. New York: The Guilford Press.
Hayatı Yeniden Keşfedin, Jeffrey E. Young, Janet S. Klosko. Psikonet Yayınları. (2014)
© 2023 Tüm Hakları Saklıdır.