Beynimiz; düşüncelerimiz, hareketlerimiz, nefes alıp vermemiz, kalp atışlarımız ve duygularımızla ilgilenmek üzere hiç durmadan 7/24 çalışan bir makine gibidir. Her makine gibi beynin de bir yakıt kaynağına ihtiyacı vardır. Bu yakıt gün içinde tükettiğimiz gıdalardan karşılanır ve içeriğinde neler olduğu önemli bir fark yaratır. Yani, yediklerimiz beynimizin yapısını, işlevini ve ruh halimizi etkiler. Ben de bu yazımda beynin yakıt kaynağı olarak şeker tüketmenin, Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) belirtileri üzerindeki etkisinden bahsetmek istedik.
DEHB çocukluk ve ergenlik dönemlerinde en çok karşılaştığımız nörogelişimsel bozukluklardan biridir. DEHB; çocuğun yaşam alanlarından (ev, okul, sosyal çevre) en az birini olumsuz etkileyen gelişim dönemi özelliklerine uygun olmayan dikkatsizlik, dürtüsellik ve aşırı hareketlilik (hiperaktivite) ile karakterizedir.
DEHB’nin nedenlerini açıklamada genetik, nörogelişimsel ve çevresel faktörler etkildir. Tedavi planlamasında farmakoterapi (ilaç tedavisi) ve psikososyal tedavinin (davranış tedavisi, aile eğitimi, okulla görüşme vb.) yanı sıra beslenme ve diyet gibi dış faktörlerle de desteklemek önemlidir. Peki şekerin DEHB üzerinde etkisi var mıdır, varsa nasıldır?
Şeker (sükroz, aspartam ve diğer tatlandırıcılar), vücutta dopamin adı verilen bir kimyasalın salınmasını sağlar. Dopamin, keyif ve tatmin duygularını harekete geçiren bir nörotransmitterdir. Eğer sürekli olarak fazla şeker tüketilirse, beyin dopamin salgılayan reseptörlerini (alıcılarını) bu yüksek seviyeye göre ayarlamaya başlar ve aynı tatmin hissini elde etmek için daha fazla şekere ihtiyaç duyulur. Yani, bir süre sonra beyin şekerin etkisine duyarsızlaşır. Bu durum, beynin ön kısmındaki kontrol merkezlerinde işlev bozukluğuna yol açar. Bu bölge, davranışlarımızı kontrol etmekten ve düzenlemekten sorumlu olduğu için, DEHB belirtilerinin artmasına neden olabilir.
Şeker tüketimi ve davranış arasındaki bağlantıyı inceleyen çalışmaların sonuçları aslında karışıktır, bu nedenle çoğu bilim insanı, şekerin DEHB için bir faktör olarak kabul edilmesi gerektiğini destekleyen yeterli kanıt olmadığını savunmaktadır. Ancak son araştırmalar bazı çocukların şeker karşısında daha “duyarlı” olabileceğini göstermektedir. Yale Halk Sağlığı Fakültesi’nden yapılan bir çalışma, şekerli içecek tüketiminin hiperaktivite ve dikkatsizlik riskini %14 artırdığını bulmuştur. Ayrıca enerji içeceği tüketen çocukların hiperaktivite ve dikkatsizlik yaşama olasılığının %66 daha fazla olduğunu ortaya koymuştur. (Ancak, bu çalışma sadece ortaokul öğrencilerini incelemiş ve belirtilerin ne kadarının şekerli içeceklerdeki kafein nedeniyle oluştuğu net değildir.) Almanya’da yapılan bir başka çalışmaya göre, hiperaktif çocukların şekerli içecekleri daha fazla tükettiği bulunmuştur. Norveç’teki bir çalışma ise gazlı içecek tüketimi ile hiperaktivite/dikkatsizlik arasında doğrudan bir ilişki olduğunu rapor etmiştir.
Yüksek glisemik indekse sahip besinler kan şekerinin hızlı yükselmesine neden olduğundan bu besinlerin tüketiminin, çocukların hiperaktif ve dikkatsiz davranışları ile ilişki olabileceği düşünen çalışmalar da bulunmaktadır. Bir çalışmada 6-7 yaşlarındaki çocuklara glisemik yükü düşük kahvaltı verilmiş, sonucunda hafıza ve dikkat test puanlarının yükseldiği gözlemlenmiştir. Gıda boyaları, koruyucular ve salisilat gibi katkı maddelerinin eklendiği besinlerin tüketilmesinin davranış bozukluklarına yol açtığı düşünülmektedir. Bu noktada Benjamin Feingold’un gıda katkı maddelerini hiperaktivite ile ilişkilendiren bir araştırmasının ardından tasarladığı ‘Feingold Diyetine’ kısaca değinmek isterim. Bu diyet bireylerde bulunan semptomları tetiklediğini düşündüren yiyeceklerden kaçınmayı esas alır.
Feingold, çalışmalarında, hiperaktif çocukların davranış sorunlarının çoğunlukla yiyeceklerde bulunan katkı maddelerinden kaynaklandığını ve bu maddeler diyetten çıkarıldığında çocukların davranışlarının düzeldiğini öne sürmüştür. Bu diyeti test eden bir çalışmada, 36 çocuk üç gruba ayrılmış ve bazı gruplara Feingold diyeti, diğerlerine ise normal diyet uygulanmıştır. Çalışma sonunda anneler, diyetle çocuklarının davranışlarının iyileştiğini belirtirken; öğretmenler, çocuklarda belirgin bir değişiklik fark etmemiştir. Laboratuvar gözlemleri de öğretmenlerin değerlendirmeleriyle uyumlu olarak çocuklarda belirgin bir davranış değişikliği görülmediğini ortaya koymuştur. Ancak, ilaç tedavisiyle birlikte Feingold diyetini alan çocukların davranışlarında hem anneler hem de öğretmenler, anlamlı bir iyileşme olduğunu belirtmiştir.
Özetle; şekerin DEHB üzerindeki etkisinin araştırılmaya devam edildiğini söyleyebiliriz. Ayrıca şekerin DEHB’ye neden olmadığı, ancak DEHB’li çocuklarda semptomları artırabildiğini belirtilmekte fayda var. Bununla birlikte şeker tüketiminin sınırlandırmak, genel olarak çocukların günlük şeker alım miktarını tavsiye edilen sınırlar içinde tutmak ve özellikle içecekler, tatlılar, kekler ve dondurmalarda karşımıza çıkan yapay renklendiricilerden kaçınmak önemli olacaktır.
Güven Psikoterapi Ekibi
Kaynakça;
- Gıda katkılarına aşırı duyarlılık ve hiperaktivite. (2018). Diatek. Erişim 9 Ekim 2024, https://www.diatek.com.tr/Makale-Yontem/Gida-Katkilarina-Asiri-Duyarlilik-ve-Hipe raktivite_3480_3480_3480.htm.
- Asil, E., ve Rakıcıoğlu, N. (2013). Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu ve beslenme. Beslenme ve Diyet Dergisi, 41(2), 149–155. https://www.beslenmevediyetdergisi.org/index.php/bdd/article/view/219
- Olgaç, D. (2022). Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğunun değerlendirilmesi. Aktan. D (Ed.), Çocuk ve ergenlerde psikolojik değerlendirme kılavuzu-I içinde (ss. 386-296). Nobel Akademik Yayıncılık.
- Schwartz , D., Gilstad-Hayden, K., Carroll-Scott, A., Grilo, S., McCaslin, C., Schwartz, M., & Ickovics, J. (2015). Energy drinks and youth self-reported hyperactivity/inattention symptoms. Academic Pediatrics. 15(3), 297–304. https://doi.org/10.1016/j.acap.2014.11.006
- Selhub, E. (2022). Nutritional psychiatry: your brain on food. Harvard Health Blog. https://www.health.harvard.edu/blog/nutritional-psychiatry-your-brain-on-food-20151 1168626
- Yulantari, N. L. A. P. I., & Kusuma, I. G. P. M. (2023). High sugar intake increases ADHD symptoms: a literature study. International Journal of Public Health Excellence (IJPHE), 3(1), 124-127.
